Wëlthɛɛr ë Thudän

Wëlthɛɛr ë Thudän (763 A.Y. (Aŋoot Yecu (B.C)) ɣet 1821 Y.C. (Yecu Cök) (A.D.))

Runkë, Käcŋaknhom ë kɔc thɛɛr Thudän ee ŋic kajuëc ë Mäcŋaknhom ë Nubiɛ alɔŋ Kiir kɔ̈u. Kɔ̈k aa käk Mäcŋaknhom ë Kuc(Cush), ŋic ke cuëc töny ku käk Ijip cë gɔ̈t. Kuc ee cë Ijip dɔm 743 A.Y. ku mɛ̈c agut 644 A.Y. ee ye Paan dït cë mat nhom ë Pinynhom ɣɔn. Nala Athïriɛ tɔŋ jöt Jërïthulem ka Bɛ̈ny Kuc cɔl Täärgo la tɔŋic, go Athïriɛ cop Jërïthulem ku cop wei  abë kök Napata ku le Mɛ̈rwe ku wiëk Mäcŋaknhom ë Kuc ruön 640 A.Y. Na ɣɔn ka Arab dɔm Ijip 641 Y.C. Wɛ̈r wëlic ë Nubiɛ aa tuöm, kue thöŋ kekë luɔɔi cï Nubiɛ luɔ̈i Ijip. Alua, Maakuriɛ ku Nobatiɛ, aa Mäcŋaknhïïm thii ë Kalethiɛ ake tɔ̈u thïn wär 580 Y.C., kek acë ke yiic bä mat ku jɔtkë Mäcŋaknhom Duŋula, ɣɔn cë pïïr ka ye Mäcŋaknhïïm ë Kalethiɛ Nubiɛ agut 1323 Y.C. Kɔk cë gɔ̈t kɔc ë Kalethiɛ Grïk tënë Luaŋ Nhialic ku të thiëk kek thïn kekë Abuöth (Khalipates) ë damathko aa riɛl Nubiɛ nyuɔth.

Mɛ̈rwe

Mëckuattök Ijip acë wääc bë Kuc dɔm ëbɛ̈n. Tëwär ruön 590 A.Y., etënë, go apuruk Pan Ijip Napata jappiny, kënë ee cë bäny ë Kuc mɛ̈rwe eeye dhiel bë kueeth të path cïnictɔŋ alɔŋ paguot Mɛ̈rwe thiääk kekë alönypïu kedëtëm. Tënë runbuɔt juëc cök, Mäcŋaknhom Mɛ̈rwe acë latueŋ ke macrɔt ku ke cïnlathïn ku thiäŋ nhom ɣɔn ben tënë Ijip, Iraniɛ, Grïk, ku jɔl yaa Roman. Tëwën cï riɛlde lanhial ë buɔɔt kerou ku buɔɔt kediäk A.Y., Mɛ̈rwe acë rot cuɔt në piny alɔŋ alönypïu kediäk parut ë Thoba, thiäk kekë Kaartuɔ̈m yaköl, alɔŋ ë paguot. Cieŋ de Paro (bääny) Ijip acë la bääny Mɛ̈rwe yic. Kënë acë kuurcïgɔtthïn jɔt bë käkken thɛɛr cïk looi bääny yic gɔ̈t thïn ku buthkë luëkarɔm Nubiɛ bïk yïk ken muk. Käkkë ku riääk ke panŋaknhïïm, luëk ku ɣɔnlakbëliplip ë Mɛ̈rwe aa nyoth lɔn cï andë nhom guiër wëlabääny yenɔŋriɛl riɔp kɔc juɛ̈c bë käk looi. Rin guiër ë kuɛrëyor piath, kɔc juɛ̈c acë lëu bë ciëŋ tɔ̈u thïn tënë. Na ɣɔn ee ruönbuɔt tueŋ A.Y., luɔi hieroglyphs Igip acï dhël gäm ŋiëc Kït Mɛ̈rwe tënë thoŋ thiäk ë nubiɛ ye kɔc ë pinyë jam. Latueŋ ë luɔi Mɛ̈rwe ee këc cäät; ee raan kuat pan bɛ̈ny yen eeya bɛ̈ny. Man bɛ̈ny cɔl kandake, luɔi de tënë kuëny ë bɛ̈ny aril apɛi ë mɛ̈c kɔc kɔ̈ɔ̈th. Bääny ee bak tënë ŋɛk kekë mënh, tëdë nyan kën kënë ee rot loi të cïn yen manh bɛ̈ny kekë wën de.

Na cɔk alɔn cï Napata döŋ kaye ciɛlic ë Yath tënë Mɛ̈rwe, parut Kuc guöp acë löny bë rot cï cök piny tëwär cï yen lööny Blemmyes cin, acuɛt ɣɔ̈k alɔŋ pabak ë wär Kiir kɔ̈u. Këya, wär ë Kiir acë latueŋ ka gɛ̈m dhël la mediterraniɛ. Ku yen aya, mɛ̈rwe aa muk rɔ̈m kekë ɣɔɔc Arab ku Indiɛ alɔŋ Wär Thith kɔ̈u ku mɛt lathïn ciɛŋ Hellenistic ku indiɛ ë pïïr akölköl yic. Aye nyuoth kecïn ke dɔ̈ŋwei luel lɔn ye metallurgical technology tɛk lɔn cï yen liäp alɔŋ Pacuol ye deng tueny thïn cɔl savanna yɔu ɣet Pacuol Aprika rin thäth ë lung mɛ̈rwe. Määth kam Mɛ̈rwe kekë Ijip aace töu ke dɔ̈ɔ̈r akölköl. Tëcït dhuk Mɛ̈rwe incursions tënë Ijip abaŋ nhial, ka apuruk Roman cut rot paguöt ku mɛ̈tkë röt Napata ruön 23 A.Y. Bɛ̈ny apuruk Roman aa cï piny lac puol, tewar, loi yen rot cït cï ŋöŋ ku kuɛ̈k piny cï dɔm ku mɛc. Runbuɔt kërou Y.C. Nobatiɛ ee cë gɛl kiir alɔŋ pacuol dɔm tënë parut Kuc. Kek aye gam cït këye yɔ̈ɔ̈m tɔŋ cë piööc Jöŋköör ku Jamel wën cï piöc katëët den ɣɔc ë mɛ̈rwe rin kuɔny. Yen aya, kek aacë röt thiëk ku gɔlkë röt bïk aa kɔc mɛ̈rwe yic ku benkë aa puruk aristocracy. Ɣet të thiök kekë runbuɔt këdhiëc, Romi acë Nobatiɛ kuöc ciëëŋ ku luui mɛ̈rwe bï aluuk kam Ijip kekë blemmyes. Tëwën, cë amat bääny thɛɛr mɛ̈rwe tem kɔ̈u ë rin cï bääny ril apei Akthum rot juak pabak. Na ye ruön 350 Y.C. ka bɛ̈ny Ithum ë Athum acë gendït mɛ̈rwe dɔm ku rɛc, ëtënë acë bääny mɛ̈rwe macrɔt wit ku dɔm piny de.

Nubiɛ tënë 3000 A.Y.

Lɔ̈k alɔŋ ŋïc mayam ëmën keye Thudän alaŋ tëdɛndït këthɛɛr mɛ̈t kekë tëdë lathïn Ijip, tëthiɔ̈k de nyinic kekë parut. Ku yen aya alaŋ ŋiëc ril keye pabak cök ë dhöldït de wërëkäŋ cë rɛkic nhial abaknɔŋtim (savannah) ye paguöt tënë Roorliɛt. Nyinic kaam thin amɛ̈t ë mäcŋaknhïim ë Ijip cök, tëcït 3100 A.Y., miɔ̈rŋaknhïim aacë döm pinyden cuɔt cimën ɣɛ̈th nhial ë Kiir köu bï riänwïir acath. Kënë acë kek ɣɛ̈t alönypïu tueŋ, piny alɔŋ mayam Athuan.

Tëcït ruönbuɔt juɛ̈c Ijip aye lɔ tueŋ lɔŋ paguöt, ala ke nyiëŋ alöönypïu piny, tueŋ bë pëc ku nalä bë anyucyam cï thiɛk buth kam kɔc rëër lɔŋ ciɛl Kiir kɔ̈u. Tënë tëcït 1500 A.Y., miɔ̈rŋaknhïim ë Ijip aa röt cuɔt kiir nhial lɔ alönypïu keŋuan, ye mayam piny ë Mɛ̈rwe. Piny kaam alöönypïu tueŋ ku keŋuan ee ŋïc Ijip cimën Kuc. Grïik, tënë Ɣomer latueŋ, aake kɔc ëbɛ̈n rëër lɔŋ paguöt ë Ijip aake cɔl Ithiopiɛ (kɔc rëër piny mayam Paguöt Thudän ku Thudän ku Ithiopiɛ). Nalä kënë, Thudän alɔŋ paguöt cimën Kaartuɔ̈m acë rot ŋiëc apɛi në thoŋ Latin cök keye Nubiɛ. Lɔ̈k ëbɛ̈n acuai wëc ë miläŋthith, ku rin acït kɔ̈k ke bä bei tënë wët ë miläŋthith në thoŋ Mäɣäthi Nub (cɔkalɔn ee yen thok nyintök kaam thok juɛ̈c yic ë Nubiɛ thɛɛr ku yaköl).

Tëwär ye mäckuattök Ijip rot juac apɛi, tënë ruönbuɔn 16 A.Y., yen eeye kërötloi tënë miɔ̈rŋaknhïim bïk luëk ku käken buth ku gätpiny loi në Kucic (tëdë Nubiɛ-yic). Raan cɔl Thutmoth I, tëcït 1520 A.Y., acë  latueŋ ku döm piny apɛidït lɔ paguöt awär kuat kɔc cë kaŋ mɛc yenhom ku nyiëŋ gäät kɔ̈k piny alɔŋ 80km kuërcök thiääk kekë Abu Ɣamad. Alɔŋ Parut wël juëc ë laŋkäŋ ka ŋuan käkdït jäŋ gɔ̈i tënë Ramtheth II, cï gööl dönalɛl cï guaŋ köu Abu Thimbel tëcït 1250 A.Y. Cimën tënë kuat kït ë mäcŋaknhom wär cë cieŋ apɛi, mäckuattök ë Kuc acë ciɛ̈ŋ ku gäm de bänydït  dɔmic. Mäckuattök Kuc tueŋ cë cieŋ apɛi, ye jɔk ɣɔn këc ruönbuɔn 8 A.Y. bën kekë genamatnhom töu Napata (thiääk kekë Mɛ̈rwe mayam), ee ciɛŋ Ijip ëbɛ̈n, ku nhialic kɔc Kuc akölë ee yen Amen-Re (ye nhialic de Ijip). Kacta, muɔrŋaknhom ë Kuc ɣɔn në runtueŋ de ruönbuɔn 8 A.Y., amuk luök në ciɛŋ  Ijip ayic apɛi agut ta bï dhiëëthde, wën cë Ijip dɔm, lök agam keye mäckuattök ë miɔ̈rŋaknhïim de Ijip.

Mäckuattök ë Kuc 730 A.Y.

Döm tueŋ de miɔ̈rŋaknhïim ë Kuc bï kek mat Ijip cök aloi rɔt tëcït 750 A.Y., ɣɔn ye Kacta alɔŋ nhial Ijip dɔm (lɔ̈k parut ë alönypïu tueŋ ku Abu Thimbel). Kuyen wën de Piye, aya ŋïc keye Pianki, tëcït 730 A.Y. yen acë  gɛɛth juäc ruömpiny piny ëbɛ̈n alɔŋ Kiir kɔ̈u ɣet tueŋ parut cimën Mempith ku gɛm bäny baai ë lɔ̈k apuökwɛ̈ɛ̈r bë yaa bɛ̈ny. Wën cï kënë rɔtloi, Piye rɔtdhuök lɔ genamatnhomë tɔ̈u Napta, ku buth luaŋdït tënë Amen-Re. Kuyen aa rilic bë rëër ke mäc Ijip rin mec abaŋ nhial Ijip kekë paguöt Napta. Göl Kuc tëdë Mäckuattök 25 ee tɛ̈ɛ̈në eeye mënh Piye, Cabaka, yen acï Piye buɔth wën cï yen thou ku lök Ijip dɔm ëbɛ̈n tëcït 719 A.Y.

Cabaka acë tɔŋ ber bɛn gɔl tënë parut, ku wit Bokorith (raan mäckuattök thɛɛr dhiëëth Ijip, ye Cabaka acë cuɔ̈ny kë pïir ku gɔ̈l rɔt tiët në Thebeth ku Mempith. Etënë, yen ku dhiëëthë aacë tɛkdë lëu bë mɛc në dɔ̈ɔ̈r tënë akolë, rin cï kek löör apath në kɔc laŋ piny rin mäcden ŋïc lööŋ yath ë ciɛŋ Amen-Re. Kuyen eeye guɔ̈ppiɔ̈lden bïk cï ciëŋëtök kekë riɔ̈cdït aɣer këya bë latueŋbai de Kiirköu rɔ̈m. Riɛl yam pabakciɛlic eeye pamac Athïriɛ, ëmën acë pamaac kor ku gɛɛth kɔ̈k Palethtin ku Ponithie makpiny ku mɛt kek yecök. Tënë tëcït 705 A.Y., ɣɔn cï Athïriɛ laŋ muorŋaknhom yam (Thenacerip), ee laŋ awɛɛrdït kɛcwei pabakciɛlic në rin määc Athiriɛ. Rin kuɔny kɔckɛcwei, muorŋaknhom (ëmën Cebitku) löny tueŋ parut tënë Mempith kekë apuruuk de Ijip. Yen acë la wit apɛidït ku jɔl Ijip yaa pan tueŋ Athïriɛ nyin.

Na ye 663 A.Y., ka muorŋaknhom Athïriɛ (Itharadon, wën ë Thenacerip) acë Mempith dɔm, ku mɛt käk bääny ku diäär de panŋaknhom ku wïc rin bï yaa cɔl muorŋaknhom ë Ijip. Ɣɔn cï apuruk ë Athïriɛ dhukciën, ke nyɛ̈ŋ Ijip piny ke mɛc bäny puɔlic cï mɛt kekë Athïriɛ, ka Kuuc acë Mempith ber ruömpiny  kamcïïdït, kuyen tëëŋ dɛ̈t de Athïriɛ, në 663, lɔ̈n cï yen tɔŋ bä cɔl athök. Emënë Thebeth acï dööt ku kual kë käk path thïn. Akölnïn jɔl mäckuattök ë dhiëëth Kuc thök alɔŋ Ijip ee 656 A.Y. Kuyen kënë akëc kɔ̈c mäckuattök rɔtde, ɣɔn cï ber cieŋ Thudänic tënë ruön tïm dɛ̈t, ke nguɔt ye thiäk bääny dhiënh ë Ijip luaŋarɔmic, në Napta ku nawën në Mɛ̈rwe. Cäth tëtui Kiirkɔ̈u agut Mɛ̈rwe ee loi ɣɔn cï tëëŋ Ijip Napta mak tëcït 590 A.Y. Runbuɔt nhom, ke rëër në awëlrɔt mecic (ɣɔn cï Perthiɛɛ, Grïik ku Roman acë buɔth röt kamken ke mɛ̈cröt Ijip), pamac paguötic de ciɛŋ ë Ijip acë guɔ jäl amäth. Luaŋarɔɔm aacï thɔr buth tiɔmcïnyop nyin döt. Ŋiëc gäät acë guɔ bäth. Nawën, në ruönbuɔn 4 Y.C., Mɛ̈rwe ee cï makpiny në apuruk tënë Akthum ye thiɔ̈kic.

Kärïthään ku Muthiliim 543-1821

Nubiɛ arɔm akeunhom kekë Kärïthään tënë parut ku tënë paguötbak ruönbuɔn këŋuan, ɣɔn cï Ijip yath dɔmic (kekë kɔ̈k bɛikuöt ë Bidhantin) ku ɣɔn cï bɛ̈ny Ithiopiɛ waar bï aa Kärïthän ee raan cɔl Prumentioth. Kuyen yen alaŋ run 200 kɔ̈k aŋot Doŋgola, ëmën mäcŋaknhom ril Nubiɛ yic, ee cï mät Kärïthänic. Na ye tëcït 543 Y.C. muorŋaknhom ë Doŋgola ee cï waar bï ya akut töŋpïr ë Kärïthän, mät guöp kekë Luaŋ Koptik ë Ijip kekë Ithiopiɛ. Nawën run lik cök, tëcït 569 Y.C., kä Kärïthän Buɔthyithcök ë Bɛ̈ikuöt Bidhantin döt Makuriɛ, macŋaknhom thiɔ̈k to paguöt Ijip. Tëwën ruönbuɔt dɛ̈t cök kä Kärïthän Ijip ku parut aprika thɔn röt adɔmpiiny Ithalam cï piëëc apɛi. Kuyen Nubiɛ acï puöl nhomläu bï dhöl den yam Kärïthän buɔthic, alɛɛc abak tënë gɛ̈mgɛ̈m cï mat ë ruön 652 Y.C. ee ruön kënë yic Arab Muthilim akeye abaŋ lɔ̈k parut dɔm tënë Ijip. Kuyen kek aa mat bïk röt dhuökciën ë rin bï kek atuöc ajuëër alööny 360 ruönic (bï muɔrŋaknhom aköl tök agut nyin raan tök). Gɛ̈mgɛ̈m acï bä la tueŋ run juëc tënë runbuɔt ka dëtem, ɣɔn ye dhöl wɛ̈rëkaŋ muthilim juëc bɛ̈I paguöt Nubiɛ yic. Kuyen pëc Muthilim kë cït luɔi ajɔkrot 1270 ɣɔn mëc ë Baybar, atuöcguɔ̈p Mameluke Bɛ̈ny ë Ijip. Naye 1315 ajuër ruön acï jal bä temköu ciën ku muthilim acë täu piny thöny ë Doŋgola yic. Tënë runbuɔt ka dhiëth määc muthilim Thudänic ake aköl dɛ̈t alaŋ atuucëmiiri ril ë cɛthluoi Ijip yic (cïmën thɛɛr run Ottoman, 1517 cök. Kuyen kek ake juëc aköldɛ̈ wuöt mäckuattök, bïk guïr tëthinkor pinyatëkic aa cïk juak tueŋ wär piny den thɛɛr. Kënë acï war 1821, ɣɔn cï lɔ̈k nyai riɛl cinic ë bäny apɛi dït Ijip tëwär tɔ̈u Baybarth-Mohammed Ali atuucëmiiri ë Ottaman.

Määc Ijip 1821

Run 1820 Muɣameth Ali acï apuruuk ka rou tuɔc paguöt Thudän, kake kuɛth wɛ̈t kɛn kor. Naye 1821 kake dɔm pinyatëkic apath bïk röt göl pamatnhïïm apuruk piny aramwëër Kïïr Tɔ̈c ku Kïïr ɣer. Kënë acë bä latueŋ ɣet Kärtum.

Wën run lik cök Kärtum acï bä arɔ̈mic cɛthluɔi tënë Ijip pan Thudänic ku wïc genhommat cɔl Omdurman, gɛl alɔŋ tui, cï dɔm ɣɔn thɛɛr. Nacɔkalɔn cë ye tïŋ tueŋ kecït abaŋ bɛ̈imac Othman, kɔ̈ɔ̈crot awïc Muɣameth Ali dhöl kɔ̈k bï Thudän bɛn ciët wäärthɛɛr pan paguöt Ijip. Ku Ijip awïc pinyatëkic kuɛny Thudän yɔu apei.

Naye 1846 alaŋ kɔc akuma Ijip ë wanh Wär Thith cɔl Thuakin ku Mith’iwa. 1869 Thamwɛl Bekɛr acë rot dhuök paguöt Thudän kekë apuruk, bë lɔ̈k lääu ŋiëc Ikuatoriɛ mat thïn rin bɛ̈nypawut Ijip (Ithmail, manh wën Muɣameth Ali). Kuyen Ijip acï döŋ ka kɔ̈c ë mäcrotic apɛi lɔ̈k kënë yic.

Yen wɛ̈t kënë aloi röt këya ka kuc rin lathïn pacuɔl wën cï Ithmail mɛt thïn. Töŋ loi wääc eeye ciënciɛŋ yath ë luɔɔi Ithmail tënë cɛthluɔi pacuɔl, cë ɣet piny kekë lɛ̈t ciɛŋ ril muthiliim Thudän. Dɛ̈t eeye täŋpelnyin, cïgɔl riɛl pacuɔl kuyen acï gam Kairo yic, ee cï thöl pëc loony ku wërëgaŋ wën cï loi këye ciɛlic mäcëkaŋ Thudan.

ɣɔn cï Bekɛr la pauöt Ikuatoriɛ yic, këye bɛnydït bɛnypawut, thɛnypiny ë wërëkäŋ loony aaye kënë jam de yic kekë mɛcpiny ë löŋ tënë kuat këcelöŋ ë lɔ̈k yiic. Run ka ŋuan cök luɔɔi kɔ̈k cït kɔ̈kë acï lök yɔ̈k apɛi ku loi kek raanbuɔ̈th yen luɔi yic, Cärlëth Gordon.

Naɣɔn 1873 bɛ̈nydït Gordon acï bɛ̈nypawut gam bï kuany ka ye bɛnypawut Ikuatoriɛ. Luɔi de aa cï juac 1877 bï Thudän mac ëbën. Run ka detem yiic ë riɛl cïkääc, go tak apɛi luɔi dɛn thɛɛr ŋiëc yen Caina, Gordon acë akuut kɛcwei lɔ̈ɔ̈k juäc yiic lëu Thudän.

Nale dhuk Iglan, 1880, ka cë tïc bï Thudän nyäŋ piny kë Ijip läŋ ɣɔ̈napuruuk path määc de cök. Kuyen baai acï rot lök cɔ̈kpiny ruön ciën ë bɛ̈ny yath cï guɔ̈pmit kuany ku tek riääk puöu piny tënë muthiliim baai.